Çini Nedir?

Çini,  seramik ve porselenin hammaddesi olan kaolen, kum, alçı ve kuvarsın  ateşle kaynaştırılıp sırlanmasıyla elde edilen, geometrik formlar, hayvan, bitki, çiçek gibi çini motifleri ile şekillendirilen, Türk mimarisinde, geleneksel dekorasyonlarda sıkça kullanılan tasarım ürünlerin tamamına verilen isimdir. Çini sanatı ile üretilen çini karo,fayans ve duvar panoları, tarihi mirasımız olan camilerin, sarayların, köşklerin, çeşmelerin iç ve dış cephelerini süsler. Geçmişten günümüze kadar çini yemek takımı, kâse, fincan ve kupalar mutfaklarda, çini vazo, tablo, pano, biblo gibi dekoratif ürünler ise ev ve çeşitli mekânların dekorasyonunda kullanılır. Özel üretim koleksiyon çini modelleri ise meraklıların ve sanatseverlerin vazgeçemedikleri ürünlerdendir.

Bir ürünün çini olup olmadığını desenlerine ve renklerine bakarak kolayca anlayabilirsiniz. Çini desenleri tekrar eden fraktal döngüleri, özel bir simetriyle yerleştirilmiş geometrik şekilleri ve tasarımları ile hemen dikkatinizi çeker. Bu desenlere siyah, beyaz, kahverengi,  yeşil, mercan ve kırmızı tonlardaki renkler eşlik etse de, çini boyaları arasında en önemli renk, kobalttan turkuaza kadar her tonun kullanıldığı mavi çini rengidir.

Çini Sanatı Nasıl Yapılır?         

Türk çini sanatı, geleneksel el sanatlarımızın en önemlilerinden biridir. Çini sanatına ilgi duyan, hayal gücü, el becerisi ve yetenekleri konusunda kendine güvenen seramik işçiliğine yatkın kişiler, çini atölyelerinde eğitim alarak çini obje tasarımları yapabilirler. Ancak binlerce yıllık geçmişe sahip çini sanatını üretmek, uzun yıllara dayalı tecrübe gerektirir ve çini malzemeleri kullanımı deneyim ister. Çini bisküvi kalıbının zarar görmeden üretilip astarlanması, zımparalanması, desenin boyanması, sırlanması ve fırınlanması her aşamada dikkat, özen ve ustalık gerektirir.

Çini Sanatının Aşamaları Nelerdir?    

Çini sanatı, günümüzde endüstriyel seviyeye geçerek seri üretimler yapsa da, el sanatlarımızın en zahmetli türlerinden biri olarak yerini korumaktadır. Çini sanatı nasıl yapılır sorusuna cevaben tüm aşamalar ana hatlarıyla aşağıda listelenmiştir:

• Kuru malzemeler olarak ifade edilen tebeşir, kum, kaolen, kuvars gibi doğal malzemeler elenir ve karıştırılarak yüksek ısıda akışkan bir hamur haline getirilir.

• Hamur kalıp şeklini vermeye uygun hale gelene kadar yoğrulur.

• Hamura, kalıp veya el işçiliğiyle, kâse, fayans, vazo, tabak biçimlerinde, ürünün şekli verilir ve kurumaya bırakılır.

• Kuruduktan sonra pürüzlü yüzeyler zımparalanır ve ilk pişirme ile yüzey homojen hale getirilerek, çini bisküvi formuna kavuşur.

• Yüzeyin tamamı eşit şekilde astarlanarak beyaz, parlak ve düzgün bir görünüm alması sağlanır.

• Ustanın tasarım için belirlediği parşömene geçirilmiş çini desenleri ince uçlu bir iğne ile delinerek hazırlanır.

• Parşömen uygun şekilde çini bisküvi kalıbının üzerine yerleştirilir.

• Öğütülerek elde edilen kömür tozu, ince bir bezde top haline getirilerek, iğnelenmiş parşömen deseni kaydırmadan üzerine bastırılarak gezdirilir.

• Genellikle kömür tozundan elde edilen tahrir boyası ve samur fırça ile desenin ana hatları boyanır.

• Ana hatları ile tasarımı ortaya çıkan çini desenleri ve çini ürününün  renklendirilerek son şeklini alabilmesi için sanatsal dokunuşlar devreye girer. 

• Çini ürünün boyanması tamamen ustanın ruh hali, hayal gücü,yeteneği ve tecrübesine  bağlıdır.

• Boya ve desen çalışması bittikten sonra parlak ve pürüzsüz olması için eşit şekilde sırça ile kaplanan çini bisküvilerinin yüzeylerinde kalan tozlar fırçayla arındırılır.

• Sırlanmış ürünler birbirine değmeyecek şekilde, 900 ile 1000 derece arasında yüksek sıcaklıkta fırınlanırlar. Bu aşamada dikkat, tecrübe ve ustalık çok daha büyük önem kazanır.

• Fırınlanmış ürünler çatlama yapmaması için yavaş yavaş soğumaya bırakılır.

Çininin Tarihi Nedir?

Dünyada İran, Fas, İspanya, Portekiz gibi ülkelerde de örneklerini gördüğümüz, binlerce yılı aşan Çini sanatı tarihi, Anadolu topraklarında, Bursa’da İznik çini dönemiyle başlamıştır. İlk üretimler on dördüncü yüzyılda başlar ve on altıncı yüzyılda zirveye çıkar. Bu dönemde İstanbul’un artan çini ihtiyacını karşılamak için, Kütahya çini üretimlerinin başlamasıyla Türk çini sanatı gelişir. On sekizinci yüzyılda Osmanlı’nın gerileme dönemiyle birlikte, İznik atölyelerinin faaliyetleri yavaşlayınca, Kütahya bu alanda faaliyet gösteren tek yer olarak kalır. Karahanlılardan, Selçuklu ve Osmanlı İmparatorluğuna kadar, her dönem mimarisinde izlerini gördüğümüz çini motiflerin, duvar süslemesi olarak adlandırılan kaşileri, sarayların, köşklerin, türbelerin, çeşmelerin, şadırvanların iç ve dış cephelerinde, çini desenli seramik, fayans, karo, tablo olarak karşımıza çıkmaktadır. Çini soba, lavabo, abajur, ayna, kâse  gibi evani olarak adlandırılan, ev eşyası ürünlerin ise tarihi saray ve köşklerin dekorasyonlarında sıkça kullanıldığı göze çarpmaktadır.

Çini Sanatının İlk Örnekleri Nelerdir?

İlk örnekleri Mezopotamya’ya kadar uzanan, önceleri siyah, mavi beyaz renklerle başlayan ve kırmızı rengin ilk defa eklendiği İstanbul Süleymaniye Camii ’ye kadar,  her eserde olağanüstü emek barındıran, Anadolu çini sanatının en önemlileri ise aşağıda listelenmiştir:

• Siirt Ulu Cami ve Minaresi (12. yüzyıl)

• Keykavus Darüşşifasındaki Türbe (13. Yüzyıl)

• Eski Malatya Ulu Cami (13. Yüzyıl)

• Sivas Divriği Kale Cami Kapısı (1180)

• Sivas’taki Gökmedrese (1272)

• Bursa Orhan Bey Cami (1339)

• Bursa Yeşil Cami ve Külliyesi (1419-1422)

• Bursa’daki Murâdiye Cami ve Medresesi (1425)

• Edirne Murâdiye Cami (1436)

• Edirne’de Üç Şerefeli Cami (1437-1447)

• Çinili Köşk (1472)

• Yavuz Sultan Selim Cami ve Türbesi (1522)

• Şehzade Mehmed Türbesi (1548)

• İstanbul Süleymaniye Cami (1550-1557)

• Rüstem Paşa Cami (1561)

• İstanbul Kadırga’da Sokullu Mehmed Paşa Cami (1571)

• Edirne Selimiye Cami (1569-1575)

• Üsküdar’da Atik Vâlide Cami (1583)

• İstanbul Sultan Ahmet Cami (1609-1617) ise kayıtlara göre, çeşitli renk ve desenlerde 21.043 çininin kullanıldığı ve Türk çini sanatı tarihinin zirvedeki dönemine ait örneklerin görüldüğü son büyük eserdir.

Çini Sanatı için Gerekli Malzemeler Nelerdir?   

Geleneksel çini sanatı için gerekli çini malzemeleri aşağıda listelenmiştir:

• Çini deseni ve hamur kalıbı

• Kaolen, kum, tebeşir, kuvars gibi hamur yapımında kullanılan kuru malzemelerle hazırlanmış hamur

• Astarlama cilası

• Çini boyama seti ( çini boyaları ve samur fırçalar )

• Desen için parşömen kağıdı

• Çini motifleri anahatları için kömür kalemi, kara kalem, kobalt ya da çini mürekkebi

• Sır cilası

Çini Sanatının Boyaları Nasıldır?

Çini bisküvisinin hazırlanmasından sonraki en önemli ikinci aşama çini motiflerini boyamadır. Çini boyalarında en çok  mavinin tüm tonları, yeşil, mercan kırmızısı, hardal sarısı, patlıcan moru, kahverengi, siyah ve beyaz renkler kullanılır. Yerli ve yabancı markaları olan çini boyaları toz ve sıvı olarak ikiye ayrılır. Çini boyalarının içinde sır barındıran ve hazır karıştırılmış sıvı türlerinin uygulaması kolaydır. Bir samur fırça yardımı ile  çini bisküvisine düz, havalı veya darbeli boyama tekniklerinden biriyle sürülür. Ancak toz boyaların hazırlanması için viskozite oranlarının çok dikkatli yapılması gerekir. Boyamaya zeminden başlanır ve perspektif olarak en geniş alanlardan, küçük noktalar ve detaylara doğru renklendirilir. Boyanın  kullanım şekline çok dikkat edilmelidir. İçinde sır barındırmayan boyalar veya toz boyalarda da, desen üzerine sır uygulanırken aynı özen gösterilmelidir. 

Çini Sanatı Türleri Nelerdir? 

Hazırlığı ve imalatı aynı şekilde olan çini ürünlerinin, kullanım alanlarına göre, çini sanatı türleri aşağıdadır:

• Halk Çiniciliği

• Fayans Çiniciliği

• Porselen Çiniciliği

1. Halk Çiniciliği          

Çini sanatının evani olarak adlandırılan ev eşyaları, kase, çanak, çömlek gibi gündelik hayatta kullanılan çini sanatı ile yapılmış seramik ürünlerdir. Dış ve iç yüzeyleri sırlıdır, sadece fırınlanırken tabanın değdiği bölgeleri sırsız olur. Halk çiniciliğinin ürünleri daha kalındır. Sıvı geçirgenlikleri yüksek, ışık geçirgenlikleri düşüktür. 

2. Fayans Çiniciliği   

Çini sanatının ülkemizdeki ilk örnekleri Osmanlı mimarisinde kullanılan fayans, duvar ve pano işçiliği ile başlar. İznik çini modellerinin en başarılı örnekleri saraylar, köşkler, çeşmeler gibi günümüze kadar gelen tarihi eserlerde gözlemlenir. Bu nedenle İznik çiniciliği saray sanatı olarak kabul edilir. Genellikle kare, altıgen veya farklı geometrik formlarda, bir yüzeyleri sırlı ve desenli üretilerek, iç ve dış cephe kaplamalarında kullanılır. Parçaların birleşimiyle desen tekrarı ya da desen bütünü oluşturularak mimari dekorasyon yapılır.  

3. Porselen Çiniciliği 

Kent yaşamının vazgeçilmez mutfak ve dekorasyon ürünleri olan porselenlerin ülkemizdeki en önemli merkezi Kütahya’dır. Kent sanatı olarak bilinen Kütahya çini sanatı, porselen ürünler üzerinde uyguladığı işçilik ile porselen çiniciliğinin hem kullanıma hem koleksiyona yönelik üretimini yapar. Porselen çiniciliği ürünleri, hamurundaki elenmiş partiküller nedeni ile yoğun, ağır ama daha incedir. İç ve dış kısmı sırlıdır ve sadece fırınlanırken tabanın değdiği bölgesi sırsız olur. Sıvı geçirgenliği yoktur, ışık geçirgenliği yüksektir. Yeterince inceltilmiş bir porselen çini tabağı ışığa tutulduğunda  arkasından elin gölgesi görülebilir.

Çini Sanatında En Çok Kullanılan Desenler ve Motifler Nelerdir? 

Çini sanatında en çok kullanılan desenler ve motifler şunlardır:

• Lale, gül, karanfil, lotus gibi çiçeklerin dikey kesitlerinin simetrik yorumları olan hatai desenleri

• Kare, üçgen, dikdörtgen, eşkenar dörtgenlerden oluşan geometrik desenler

• Hayat ağacı, selvi ve çınar gibi ağaç desenleri

• Anka kuşu, geyik ve  karaca gibi hayvan figürlerini içeren desenler

• Bulut desenleri

• Gemi desenleri

• Vazo, tabak, kâse formlarında kullanılan mavi beyaz Haliç işi desenleri

• Rumi desenler

• Türk - İslam inançlarına ve geleneklerine uygun osmanlıca veya arapça yazı, özdeyiş,dua desenleri

• Mandala ve kozmik desenler

İznik Çinisi Nedir? 

Seçkin antik parçaların toplandığı Londra British Museum ‘da örnekleri bulunan İznik çinisi mavi ve beyaz renklerden oluşan tasarımlarıyla kendini belli eder. İznik çini sanatı  çintemani, hatai, haliç işi, narlı desen, minyatürler, İznik kuşu, gül, karanfil desen ve motiflerini yoğun olarak kullanır. İznik çini motifleri,  ipek ve baharat yollarıyla önce Anadolu’ya ardından Avrupa’ya yayılan Çin porseleni etkisiyle, on beşinci yüzyılda mavi çini olarak üretilmeye başlanır. Osmanlı Devleti’nin güçlenerek imparatorluğa dönüştüğü dönemlerde cami, türbe, çeşme ve sarayların mimarisinde kullanılarak, Osmanlı Türk medeniyet tarihinin sembolü olur. İznik çini sanatı zirvesi kabul edilen bu dönem, üç yüzyıl sürer. Osmanlı İmparatorluğu’nun zayıflamaya başlamasıyla unutulmaya yüz tutar ve on sekizinci yüzyıl başlarında tamamen yok olur. Günümüzde, 1985 ‘ten itibaren yeni dönem ustalarımızın kurduğu atölyelerde, İznik çinileri yeniden üretilmeye başlanmıştır. 

İznik çinilerinin hayranlık uyandıran en seçkin örnekleri Topkapı Sarayı, Eyüp Sultan Cami, Süleymaniye Cami, Kanuni Türbesi, Hürrem Türbesi, Rüstem Paşa Cami, Şehzade Mustafa Türbesi gibi tarihi önemi ve değeri büyük mimari yapılarımızda görülmektedir.

Kütahya Çinisi Nedir?

Kütahya çini sanatı  ondördüncü yüzyıl sonlarına doğru ortaya çıkmaya başlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun yükseliş döneminde mimaride yoğun olarak kullanılan ve artan çini ihtiyacını karşılamak için, çininin önemli hammaddelerinden olan kaolenin ve killi toprağın, en yoğun olarak bulunduğu Kütahya bölgemizde çini atölyeleri kurulmuştur. Yoğun ve en yetkin örneklerini iki yüzyıl boyunca veren Kütahya Çini Sanatı on sekizinci yüzyılın sonlarında gerilemeye başlamıştır. On dokuzuncu yüzyılın sonlarında yeniden canlandırılan çini atölyeleri, Cumhuriyet döneminde elde ettiği devlet desteği ile günümüzde, hem ulusal hem de uluslararası boyutta markalaşarak, geleneksel kültür mirasımız haline gelmiştir. 

Kütahya ve İznik çinilerindeki en önemli fark sır kaplamasındaki viskozite oranlarındadır. İznik çiniciliğinde kuru malzemelerin karışımına yüksek kuvars eklenir ve sır kalınlığı daha fazladır. Kütahya çiniciliğinde ise kuvars oranı düşüktür ve daha ince sır kullanılır. 

Kütahya çini örnekleri tarihte ilk olarak Kurşunlu Cami minare şerefesinde, Kütahya Çini Müzesi olarak kullanılan Germiyanoğlu II. Yakup Bey İmareti ‘nde görülmektedir.

En Önemli Çini Ustaları Kimlerdir? 

Yaratıcılığın, estetiğin ve renklerin dünyasının en güzel türlerinden olan, geleneksel Türk çini sanatı ve eserlerinin, doğmasına ve gelişmesine öncülük eden üç önemli usta  aşağıda listelenmiştir:

• Baba Nakkaş Mehmed Efendi ( İstanbul’un fethinden sonra Fatih Sultan Mehmet Han'ın kurduğu, ülkemizin ilk Güzel Sanatlar Akademisi olarak kabul edilen Nakışhane’nin baş üstadı. Geliştirdiği kobalt maviyle beyazın kullanıldığı desenler ve özel üslup kendi  adıyla, “Baba Nakkaş üslubu” olarak anılmaktadır. )

• Şahkulu ( Tebriz alındıktan sonra İstanbul’a getirilen Şahkulu, çini sanatına firuze rengini ekler ve  “saz üslubunu” kazandırır.)

• Mehmed Karamemi ( Şahkulu’nun çırağı olan, Kanuni Sultan Süleyman'ın baş nakkaşı Karamemi, lale, sümbül, gül ve karanfili kullanarak “dört çiçek üslubunu” geliştirir.)

Çini Sanatında Kullanılan Teknikler Nelerdir?

Çini sanatı uygulama tekniklerine göre dört farklı türe ayrılır:

• Sır Altı Boyama Tekniği  ( Çini deseni boyanarak son şekli verildikten sonra sonra üstüne sır uygulanması.) 

• Perdah Tekniği ( desenlerin altın ve gümüş tozlarıyla tasarlanarak çift pişirme yapılması. )

• Mozaik Çini Tekniği ( Çini motifinin küçük parçalarla hazırlanıp birleştirilmesi. Daha çok geniş yüzeylerde, iç ve dış cephelerde kullanılır.)

• Renkli Sır Tekniği ( Hamur oyularak ve her renk katman katman boyanıp fırınlanarak yapılması.Kabartma tekniğiyle yapılan bu uygulamalar  yaygın olarak yazılar için kullanılır. )

Çini Sanatı ile Yapılan Ürünler Nelerdir? 

Çini sanatı ile yapılan kullanıma yönelik ve hediyelik çini ürünleri aşağıdadır:

1. Çini Vazo 

Geleneksel çini desenleri ile çini sanatı işçiliğinin en zarif taşıyıcıları çini vazo ürünleridir. Çini vazolara çini desenleri  rölyef, kabartma veya altın detayların olduğu tezhip işçiliğiyle uygulanır. Kıvrımlı gövdeleri nedeniyle çapı değişkenlik gösterse de boyları 10 cm ile 40 cm arasındadır. Ağırlıkları 250 gr ile 2358 gr arasındadır.Birçok farklı renk barındıran desenleriyle, Çini seramik işçiliğinin en güzel modellerinden aslanağzı vazosu, gözyaşı vazosu, ince ve geniş vazo, Hitit vazo, narlı ve laleli setlerden oluşmaktadır. Ortalama fiyatları 84 lira  ile 500 lira arasında değişmektedir.

2. Çini Anahtarlık 

Renkli dokularıyla anahtarların vazgeçilmez ve şık adresi çini anahtarlık modelleri, geleneksel Türk motifleriyle süslüdür. Çini anahtarlık modelleri  30 mm uzunluk, 13 mm genişlik, 26 mm yükseklikte ve 23 gr ağırlığındadır. Ortalama fiyatları 22 lira ile 23 lira arasındadır.

3. Çini Çay Bardağı  

Mutfakların gözde ürünleri çay setlerinde kullanılan çini çay bardağı ürünleri, çini sanatının zarif dokunuşu ve renklendirmesi ile misafirlerinize sunumlarınızı renklendirir. 2’li ve 6’lı çay seti şeklinde alabileceğiniz modellerin yanında, sade bardaklarınız için 6 parça içecek altlığı seti ile de ikramlarınıza çini şıklığını taşıyabilirsiniz. Ortalama fiyatları 100 lira  ile 285 lira arasındadır.

4. Çini Kase 

Hindistan mandala sanatının kozmik görüntülerinin Türk versiyonu olan desenleri ile üretilen çini kase türlerinden, büyüklü küçüklü setler yapılabilir. Mutfaklarda ve ziyafet sofralarında yemek, meze, garnitür, meyve ve  kuruyemiş ikramları için kullanılabilir ya da rahatlatıcı etnik desenleriyle dekorasyona katkıda bulunabilir. Koleksiyonda ayaklı, papatya formunda, yonca bölmeli modellerin yanı sıra 8 cm ile 30 cm çapında derin kaseler de bulunmaktadır. Ortalama fiyatları 14 lira ile 300 lira arasındadır.      

5. Çini Demlik

Çayın lezzetini çini sanatının şıklığıyla birleştiren çini demlik ve çaydanlık  modelleri, çay saatlerini şenlendirir. Kırmızı ve beyaz renklerde çaydanlık modellerinin yanı sıra sadece demlik modelleri de bulunmaktadır. Ortalama fiyatları 120 lira ile 390 lira arasındadır. 

6. Çini Mumluk 

Ev dekorasyonunun aydınlatan objeleri çini mumluklar ve buhurdanlıklar çini sanatının göz alıcı renkleriyle bütün duyularınıza hitap eder. Mumların, kabartmalı ve oymalı dokularıyla yarattığı ışık oyunları oda duvarlarında dans ederken, üzerine damlatılan koku yağlarının etkisi mekanı ferahlık katar. Ortalama fiyatları 50 lira ile 140 lira arasındadır. 

7. Çini Kupa  

Bitki çaylarının ve kahvelerin uzun içimli tadını, çini sanatı ile bezenmiş çini kupalarla almak başkadır. Evde ve işyerinde molaların keyfini geleneksel çini desenlerinin dokularıyla çıkarmak için koleksiyondaki rengarenk modellerden seçim yapılabilir. Ortalama fiyatları 69 lira ile 70 lira arasındadır.

8. Çini Tablo  

Çini duvar süsleri ve çini tablolar mekanı renklendiren ideal dekorasyon ürünleridir. Duvarları süslemek için saksıdan kuşa, balıktan kediye kadar tüm model çeşitlerden faydalanılabilir. Ortalam fiyatları 15 lira ile 105 lira arasındadır.

9. Çini Biblo 

Dekorasyonları renklendirmek için  raflar, büfeler, nişler çini biblo ve heykellerle süslenebilir. Kaftanlardan hayvan figürlerine kadar tekli ve set halinde alınabilecek biblo ve heykellerin ortalama fiyatları 45 lira ile 120 lira  arasındadır.

10. Çini Tabak   

Duvarlara asmak veya kullanmak için rengarenk desenler ile süslenmiş ya da çerçevelenmiş çini tabaklar en çarpıcı ürünlerdir. Ürünün tüm yüzeyinin kabartma, dantel, tezhip tarzında renklendirilen modellerinin yanında, ortası şehir, marka logosu veya fotoğraf temaları ile özelleştirilebilir modeller de bulunur. Çapları 12 cm ile 43 cm arasında değişen çini tabak ürünlerinin  ortalama fiyatları 60 lira ile 2580 lira arasındadır.